Các nhà khoa học, nhân chủng học cũng như các tôn giáo đều công nhận CON NGƯỜI là một sinh vật tiến hóa cao nhất trên hành tinh. Tuy nhiên dù loài người đã và đang tiến bộ, văn minh đến đâu, sự sống sinh lý tự nhiên vẫn còn tùy thuộc bản năng tự  hữu (1) Bản năng là năng lực sinh tồn của sinh vật từ thảo mộc , thú cầm đến con người. Nơi con người, lý trí và tâm linh đã thăng tiến đến mức được gọi là thượng đẳng chúng sinh khả dĩ chế ngự được thú tánh thuộc bản năng.
Bản năng còn là tính cách bẩm sinh chuyên biệt của một loài, như "bản năng đẻ trứng của cá hồi"  (2)
    
Đó là những bản năng để duy trì nòi giống ; còn có những bản năng tự vệ, đói ăn, khát uống; bản năng sinh dục... đưa đến những "phản xạ" vô ý thức, những hành động tức thời không tự chủ. Có thể nói, còn sống thì còn bản năng. Bản năng lại chịu tác động của những kích thích bên ngoài, có thể dẫn đến quá khích, bạo lực, tội ác... nếu lý trí cá nhân không kịp thời kềm chế.
Hãy khảo sát các trận bóng đá, nơi đó ngoài sự thi thố tài nghệ cũng là nơi bộc lộ bản năng của cầu thủ. Với tâm lý quyết thắng, tranh bóng mạnh bạo, va chạm nẩy lửa, khiến cầu thủ không từ nan vi phạm luật lệ cuộc chơi, thậm chí gây tổn thương cơ thể hoặc xúc phạm danh dự  đối phương. Một cầu thủ ngôi sao có tiếng như Zizou đã không tự chủ được phải trả đủa kẻ nhục mạ mình bằng một cú húc đầu, và lãnh thẻ đỏ.
Bản năng thường biểu lộ rất thô bạo. Hơn một lần nín thở theo dõi tuyển thủ M.B. trên sân cỏ, các HLV phải chấp nhận tính thất thường "hoang dại"của anh ta, đã nhiều lần phạm lỗi nguy hiểm với đối thủ, kể cả đánh nhau với đồng đội, cãi vả với HLV, từng bị đuổi ra khỏi sân nhiều lần, và lãnh hàng chục thẻ vàng, thẻ đỏ... nhưng M.B. vẫn có mặt tại World Cup 2014 trong đội tuyển Ý. Tại sao? Có phải bản năng đã kích hoạt M.B. thành tài năng ngoại hạng của bóng đá ? Bằng chứng: ngoài các danh hiệu đồng đội và quốc tế, anh đã đạt danh hiệu cá nhân như: Golden Boy Award 2010, Cầu thủ hay nhất trận chung kết FA Cup 2011 (Goal.com-03-9-2011, Wikipedia).

Nghiên cứu kỹ đời tư cầu thủ này, sẽ nhận thấy những danh hiệu anh có được thuộc về kỹ thuật bẩm sinh chứ không thuộc về nghệ thuật hay tính nhân văn. Bởi vì anh đã tỏ ra rất ngông cuồng, rất thô bạo, rất ngạo mạn trong mọi khía cạnh đời thường hay nghề nghiệp. Đối với M.B. hình như không có nơi nào cần có kỹ luật, lịch sự hay nể vì. M.B. đã viết lên áo mình hàng chữ " Tại sao lúc nào cũng là tôi ?"(Why always me ?).
Vâng, người ta đã bỏ ra hàng chục triệu USD để mua các cú sút của M.B. cho danh dự và tiền bạc của các câu lạc bộ. Nhưng người ta vẫn gọi M.B. là "ngựa chứng" là "ngông cuồng, hoang dại"...

Phản diện của những cầu thủ chơi với bản năng phóng túng, là những pha fairplay nổi tiếng khiến mọi người khâm phục tinh thần cao thượng như:
- Cột lại dây giày cho đối thủ
- Cố tình sút hỏng penalty để chuộc lỗi ăn vạ.
- Cầu thủ xin trọng tài rút lại quả penalty vì cho rằng đối phương không phạm lỗi.
- Trả lại đội bạn một bàn thắng sau khi ghi bàn không fairplay.
- Đứng im để đội bạn sút tung lưới do trước đó đã vô tình ghi bàn thắng từ cú trả bóng lỡ chân. (3)

Đó là những động thái có được do lý trí đã thắng bản năng.

Cuộc tranh đua thắng bại trên sân cỏ làm điển hình cho xã hội thu hẹp. Diễn biến đời sống xã hội cũng pha trộn những biểu hiện của bản năng, của lý trí con người. Thế nên, quốc gia có luật pháp, tôn giáo có giới cấm, điều răn để ngăn chặn sự nổi dậy của bản năng con người. Nên các sách dạy tâm pháp đều nói, "cũng một cái tâm, phút trước là tâm phật, phút sau có thể là tâm ma". Người học đạo, nếu không cảnh giác đề phòng, gặp cảnh nghịch ý, trái lòng, bản năng trổi dậy, trong phút chốc, lời nói hoặc việc làm sẽ gây ra hậu quả khó lường.

Ngay như những người mang lấy sứ mạng "giáo dân vi thiện" lại càng phải cẩn trọng tư cách của chính mình. Nên Đức Giáo Tông Vô Vi Đại Đạo từng cảnh báo:

"GIÁO hóa nhơn sanh trước dạy mình,
TÔNG truyền chơn chánh bảo niềm tin;
ĐẠI đồng cốt yếu gìn cương kỷ,
ĐẠO đức cần lo kỷ luật gìn.
THÁI quá lộng ngôn tiêu đức hạnh,
BẠCH y ác ngữ mất tâm linh;
KIM niên nếu chẳng vô nề nếp,
TINH quỷ trong lòng sẽ phát sinh." (4)
Người không giữ kỷ cương, kỷ luật, lộng ngôn, ác ngữ, phá vỡ nề nếp của tổ chức tức là tạo điều kiện cho "tinh quỷ" là bản năng dục vọng xoán ngôi chủ nhân ông. Hậu quả sẽ "tiêu đức hạnh", "mất tâm linh" còn đâu là "sứ mạng vi nhân" nữa!

Những nhận định trên đây cho thấy con người hiện hữu đương nhiên hiện hữu cả bản năng, nhưng sở dĩ không còn là con vật vì có thêm lý trí, biết suy nghĩ, biết tự chủ. Với bản năng, con người có nhiệt tình và đam mê, chủ nhân ông phải định hướng tiềm năng ấy theo mục đích tiến bộ cao quý qua kiến thức và kinh nghiệm của mình. Bản năng như dòng sông cố hữu, kiến thức và kinh nghiệm như con thuyền, chủ nhân ông sẽ chèo chống con thuyền trên dòng sông về đến bến đã định. Đó là những công trình phấn đấu để chiến thắng chính con người mình, để xứng đáng làm người đúng nghĩa:

" Chính mình luyện cường binh chiến thắng,
Chính mình làm cho đặng chủ nhân,
Trong tay nắm vững thời thần;
Sáu căn chớ để sáu trần nhiểm ô." (5)

Ôi ! tuyệt đích đời người chỉ là sống đúng với nhân vị, nhân bản tự hữu nếu biết tự chủ, thế mà thánh xưa lại nói "vi nhân nan đắc", phải chăng cái khó là khó tự thắng. Thắng là thắng bản năng hoang sơ đeo mang từ lịch kiếp !

BAN BIÊN TẬP

Các bài Tham luận - Nghiên cứu khác

• 

  Nữ phái giỏi việc đạo, việc nước, đảm việc nhà - (Bài viết/Tham luận-Nghiên cứu)
  Nữ phái giỏi việc đạo, việc nước, đảm việc nhà - (Bài viết/Tham luận-Nghiên cứu)